ЖАРИЯ ЕТУ – ЖАҚСЫ МҮМКІНДІК

Өткен жылдың 13 қарашасы күні Елбасы «Қазақстан Республикасының азаматтарына, оралмандарға және Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты бар адамдарға олардың мүлікті жария етуіне байланысты рақымшылық жасау туралы» заңға қол қойды.

Тиісті өзгерістер мен толықтырулар ен­гізіл­ген бұл заң мүлікті жария етуді жүзеге асы­рудың жаңа процедуралық ерекше­лік­терін айқындап берді. Яғни мүлкін жария етуші субьектілерге бұрынғы заңдармен са­лыс­тырғанда, көптеген жеңілдіктер қарас­ты­рылған. Осы орайда, мүлікті жария ету жө­ніндегі процедура әлемдік тәжірибеде өзі­нің тиісті нәтижесін берген оңды шара бо­лып табылады. Атап айтсақ, Еуропада, АҚШ-тың кейбір штаттарында сәтті жүзеге асырылды. Сондықтан да аталмыш шара  2016 жылдың 31 желтоқсанына дейін ұзар­ты­лып, ел арасында түсіндіру жұмыстары кеңі­нен жүргізіліп жатыр.
            Жалпы, мүлікті жариялау жөнінде әң­гі­ме қозғаған кезде, «Қандай жеке құн­ды­лық­тар жариялау арқылы заңдастыруға жа­та­ды?» деген заңды сұрақ туатыны сөзсіз.  Атал­мыш сұрақтың жауабы өзіміз сөз етіп отырған заңның 3 бабында нақты айқын­дал­ған. Атап айтсақ, ақша, бағалы қағаздар, заң­ды тұлғаның жарғылық капиталындағы үле­сі, басқа біреудің атына рәсімделген жыл­­­жымайтын мүлік, еліміздің терри­то­рия­сындағы ғимарат, шетелдегі жыл­жы­май­тын мүліктер мен қаржылар жариялау ар­қылы заңдастыруға жатады. Осы орайда пай­­далану құқығы сотпен қаралып жатқан мү­ліктер, несиеге алынған қаражат, мем­ле­кет пайдасына берілуге тиісті мүлік, бюджет қа­­ражатына салынған обьектілер, жемқор­лық­пен байланысты қылмыстық жолмен келген мүлік, т.б. заңдастыруға жатпай­ты­нын еске сала кеткен орынды. Сонымен қа­тар мүліктерді заңдастыру акциясы 2016 жыл­дың 31 желтоқсанына дейін жүргі­зіл­гені­мен, жылжымайтын мүліктерге байла­ны­сты құжаттарды қабылдау уақыты 30 қа­ра­шада аяқталады.

Сондықтан мүм­­­кіндікті тиімді пайдаланудың бір жылға да жетпейтін мерзімі қалғанын ұмытпаған жөн. Қателеспейтін, шалыс бас­пайтын жұ­мыр басты пенде болмайды. Сондықтан зайыр­лы қоғамдағы қа­былданатын заң ак­ті­лері қасақана жасалмаған және өз еркімен ырыққа келтірілген әрекеттерге әрдайым жеңілдікпен қарайды. Бүгінгі күні әртүрлі себептермен жыл­жымайтын мүлігін басқа біреудің атына жаздырған, қаражатын шетелдік банктерде ұстап отырған азаматтар аз емес. Солардың ішінде жеке жылжымай­тын мүлігі мен қаржысын басқа біреудің атына жаздырып, ақырында сол мүлік пен қар­жыны атына жаздырған адамның өзі пай­даланып, қара тақырға отырғызып кет­кен жағдайлар да аз кездесіп жүрген жоқ. Ал мына заң осындай келеңсіздіктердің алдын алып қана қоймайды, Сіздің болашаққа сеніммен қарауыңызға даңғыл жол ашады. Бір сөзбен айтқанда, Сіздің өткеніңізге ке­шіріммен қарап, болашағыңызды заңмен қорғайды.

Ол үшін кез келген субъект осы заң­да көрсетілген аз ғана талаптарды орын­даса, жеткілікті.
Заңда қаржы мен мүлікті жария ету та­лаптары түбегейлі жеңілдендірілген. Қа­ғаз­бастылық пен бюрократтық әрекеттерге те­геурінді тосқауыл қойылған. Әңгімені қар­жыдан бастайық. Бұл шара аталмыш заң­ның 8 бабының(ақшаны жария етуді ұйымдастыру және жүргізу тәртібі жөніндегі жал­пы ережелер) талаптары негізінде жү­зе­ге асырылады. Мысалы, қаржының иесі тиіс­ті қаражатын екінші дәрежедегі бан­кі­дегі немесе Ұлттық пошта операторындағы жи­нақшоты арқылы көрсеткен жағдайда, 10 пайыздық алым алынбайды. Сонымен қа­тар субъект қаржыны жария еткен күннен бас­тап ақшасын кәсіпкерлікке, құнды қа­ғаздар сатып алуға, инвестиция құралы ре­тінде жұмсауға, мүліктер сатып алуға, т.б. жұм­сауға құқылы. Ал енді екінші жағдайда су­бъект шетелдегі немесе қолма-қол айна­лым­­дағы қаражатын банкке салмай-ақ, ар­найы декларацияда көрсету арқылы да жа­рия етуіне болады. Мұндай жағдайда он пайыз­дық алым алынады және арнайы дек­­­­ларацияны жергілікті мемлекеттік кіріс органына тапсыру міндетті. Сонымен қатар ақша ұлттық және (немесе) шетел валю­та­сын­да екінші деңгейдегі банкте, Ұлттық пошта опе­раторында ашылған ағымдағы шотқа салу (аудару) және тұр­ғылықты жері бойынша мемлекеттік кіріс органына ар­найы декларацияны тапсыру арқылы жария етілуге жатады. Жария етілетін ақшаны ағым­дағы шотқа енгізген (аударған) кезде екін­ші деңгейдегі банк, Ұлттық пошта опе­раторы жария ету субъектісіне аударылған ақша сомасының мөлшерін растайтын анық­тама береді. Арнайы декларация мен анық­тама – мүлікті жария етуші субъектінің заң алдында өзін кез келген заңсыз әре­кет­терден қорғайтын негізгі құжат. Тағы да бір ес­керте кететін жағдай – тиісті тәртіппен жа­рия етілген ақша мен жыл­жымайтын мүлік аталмыш заңның 10-1 бабының (Жа­рия ету субъектісіне салықтық рақымшылық жасау) талаптары негізінде табыс салығын салуға                                                                                                          негіз болып таныл­майды. Жоғарыда қолма-қол айналымдағы жә­не шетелдік банктерде жатқан қаржыны заңдастыру шараларын айтып өттік.

 Ал енді жылжымайтын мүлікті заңды түрде жария етудің жеңілдетілген процедураларына тоқ­талайық. Мысалы, еліміздің тер­рито­рия­сында тиісті талаптарға сай рәсімделген жылжымайтын мүліктерді заңдастыру кезінде он пайыздық алым алынбайды. Осы айырмашылықты көп адамдар біле бер­мей­ді.

Он пайыздық алым тек шетелдегі жыл­жы­майтын (оның ішінде басқа біреудің аты­на жазылған) мүлікті заңдастыру кезінде ғана алынады. Он пайыздық алым мөлшері жылжымайтын мүліктің арнайы декла­рация­да белгіленген құнынан өндіріледі. Жә­не тағы бір ерекшелік – мүліктің құнын су­бъек­тінің өзі анықтайды. Ол үшін тұрғы­лық­ты жер бойынша мемлекеттік кіріс ор­гандарына тиісті құжаттар мен арнайы декларацияны тапсырса жеткілікті. Тиісті құжаттар тізбегі осы заңның 9 (Қазақстан Рес­публикасының аумағынан тысқары жер­лердегі, оның ішінде басқа тұлғаға ре­сімделген мүлікті(ақшадан басқа) жария ету) және 10 (Басқа тұлғаға немесе жария ету субъектісіне ресімделген Қазақстан Рес­публикасының аумағындағы мүлікті (ақ­шадан басқа) жария ету) баптарында ай­қын­далған.

Әкімшілік жанынан құрылған жа­риялау жөніндегі комиссияға субъект иелері тек еліміздің территориясында ор­на­ласқан, алайда тиісті талап бойынша уақы­тын­да рәсімделмеген жылжымайтын мүлік­тер бойынша ғана баруына болады. 
Рақымшылық шаралары жүзеге асы­рылған жағдайда кез келген субъект сол заң шең­берінде өзіне тиісті құқықтармен қор­ғалуы тиіс. Аталмыш заңда азаматтардың мү­лікті жария ету барысында басшылыққа ала­тын қорғалу құқықтары да жан-жақты қа­рас­тырылған. Атап айтсақ, негізге алып отыр­ған заңның 5 бабында азаматтарға бе­рі­летін кепілдіктер Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі мен Әкімшілік құқық бұзу кодекстерінің қандай баптарымен қорғалатыны, қандай жағдайда қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікке тартыл­майтыны нақты айқындалған. Мысалы, осы баптың 2 пунктінде мүлікті жария ету фактісі, сондай-ақ осы заңға сәйкес мүлікті жария етуді жүргізу мақсатында ұсыны­ла­тын құжаттарда көрсетілген мәліметтер қыл­мыстық іс, әкімшілік-құқықбұзушылық туралы іс шеңберінде және тәртіптік теріс қылықта жария ету субъектісінің кінәлі екендігіне дәлелдемелер ретінде пайда­ла­нылмайтындығы айтылған. Сонымен қатар осы баптың 1 пунктінің 3 тармақшасында былай деп көрсетілген: «Қазақстан Респуб­ликасы заңдарына сәйкес жеке тұлғаның активтері мен міндеттемелері туралы дек­ларацияны және(немесе) жеке тұлғаның кірістері және мүлкі туралы декларацияны, оның ішінде жұбайының (зайыбының) тапсырмағаны немесе осындай декларация­лардағы мәліметтерді толық емес, анық емес түрде бергені, оның ішінде жұбайы­ның (зайыбының) бергені үшін тәртіптік жауап­кершіліктен босатылады». Бұл бап негізінен мемлекеттік қызметте жүрген азаматтарға өзінің жариялауға қорқып жүрген қаражаты мен жылжымайтын мүліктерін заңдастыруға мүмкіндік беретін бірден-бір даңғыл жол десе де болады. Бұған қоса өткен жылдарда тап­сырған жеке табысты мәлімдеген дек­ларацияларда жасырып қалған мәліметтер үшін «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес» заңының 9 бабының талаптары негізінде де жауапкершілікке тартылмайды. 
            Тағы бір ерекше айта кететін жағдай, мүл­кін жария етуге ынталы субъектілердің мүдделерін қорғау мақсатында Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 361 (Лауазымдық өкілеттіліктерді теріс пай­далану), 362 (Билікті немесе лауазымдық өкі­леттіктерді асыра пайдалану) 365(Заңды кәсіпкерлікке кедергі жасау) баптарына да тиісті өзгерістер енгізілді. Мысалы, атал­мыш кодекстің 361 бабында мүлікті жария етуді жүргізу процесінде алынған ақпаратты пайдалана отырып, аталмыш заңда бел­гі­ленген қызметтік міндеттерді орындау ке­зінде жасалған іс-әрекеттер – мүлкін тәр­кі­леумен, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құ­қығынан өмір бойы айыра отырып, төрт жылдан сегіз жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланатындығы нақтылы көрсетілген. Міне, мүлікті жария етуге ынталы адамдар бір ғана заң емес, бірнеше заңмен қорғалатыны жан-жақты қ­а­растырылған. Осы орайда жариялау объек­­тісі қылмыстық іс қозғау үшін негізгі дә­лел ретінде қолға алынбайтын бол­ған­дықтан, сот шешімімен тәркілеуге де жат­пай­тынын да еске сала Кет-кен орынды бо­лар.                       

          Мүлікті заң жүзінде жария етуге ниет біл­дірген адамдардың назарына сала кететін тағы бір жағдай – аталған шараның құпия­лы­лығы. Жария етуге байланысты кез кел­ген мәлімет – салықтық және банктік құпия. Ол құпияны ешкім де үшінші жаққа таратуға құ­қығы жоқ. Мұндай мәліметтер мен құ­жат­тар жария ету субъектісінің өзінің сұрау салуы бойынша немесе Қазақстан Респуб­ли­касының заңдарында белгіленген жағ­дай­ларда ғана талап етілуі мүмкін. Сонымен қа­тар арнайы декларациялардағы мәлі­мет­тердің құпиялылығына ос

ы заңда көзделген кепілдікті қамтамасыз ету үшін уәкілетті ор­ган арнайы декларациялар мен құжат­тардың және арнайы декларацияға қоса бері­летін мәліметтердің орталықтан­ды­рыл­ған сақталуын жүзеге асырады. Сондықтан ақ­паратты тарату арқылы теріс әрекет жаса­ған адамдардың мәселесі қылмыстық жауап­кершілікпен қаралады. Атап айтсақ, Қа­зақстан Республикасы Қылмыстық ко­дексінің 223 бабына төмендегідей өзгерістер енгізілді: «Мемлекеттік органдар лауазымды тұлғаларының, ұйымдар қызметкерлерінің «Қазақстан Республикасының азамат­тары­на, оралмандарға және Қазақстан Респуб­ликасында тұруға ықтиярхаты бар адамдарға олардың мүлікті жария етуіне байланысты рақымшылық жасау туралы» Қазақстан Рес­публикасы заңында белгіленген  қыз­мет­тік міндеттерді орындауы кезінде алған ақ­шамен және (немесе) өзге де мүлікпен ж­а­салған операциялар туралы мәліметтер мен ақпаратты олардың заңсыз жария етуі немесе өзге де заңсыз пайдалануы – белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қыз­метпен айналысу құқығынан үш жылға дейінгі мерзімге айыра отырып, екі жылға дейін­гі мерзімге бас Бос-тандығынан айы­ру­ға жазаланады». 

Міне, мүлікті жария етуге мүдделілік та­нытқан субъектілер үшін бұдан артық қан­дай жеңілдік пен кепілдік керек? Мұндай нормативтік-құқықтық акт алдағы жыл­дар­дың еншісінде тағы қабылдана ма, жоқ па, оны уақыт көрсетеді. Осы орайда Елба­сы­мыз: «Мүлікті жариялау – соңғы мүмкіндік, бұдан кейін ешқандай жеңілдік болмайды. Жариялау – жалпылама декларациялау алдындағы соңғы акт» деп баса ескертті. Бұған қоса аталмыш акция біткеннен кейін шетелдегі жылжымайтын мүлік пен есеп­шоттар бойынша түскен ақпараттардың бар­лығы мемлекетаралық келісімдер негі­зінде түбегейлі тексерілетінін, қатаң ша­ра­лар қолға алынатынын да қадап айтты. Се­бебі кез келген заң қаншалықты жеңілдік жа­­сағанмен, оны орындамаған субъек­тілер­ге жазалау шараларын да назардан тыс қал­дыр­майды. Атап айтсақ, Қазақстан Рес­пуб­ли­касы «Қылмыстық жолмен ізі жа­­­сырылған ақшаны әшкерелеу, алу және тәркілеу ту­ралы» халықаралық Страсбург Кон­венция­сының мүшесі. бұл Конвенция 2011 жыл­дың 2 мамырында Қазақстан Респуб­ликасының заңымен рати­фика­цияланған. Енді Елба­сы­мыз айтқандай, қылмыстық жолмен шет­елден сатып алынған жылжымайтын мүлікті және шетел асып кеткен қаражатты тексеру еш қиындық тудырмайды. Бұған қоса, 2017 жылдан бастап, жалпыға ортақ декла­рация­лау процесі басталады. Мүлікті уақытында жарияламаған субъектілерге сол кезде заң ал­дында жауап беруге тура келеді. Сондық­тан да мүлікті жариялауға байланысты бар­лық мүмкіндіктерді қарастырып отырған заң алдында жалтақтық танытпай, ертеңгі күн­нің қамын бүгіннен ойлау керек. Тура­сын айтқанда, заң алдында жауап бергеннен гөрі, заң жолымен жүрген адамның әрдайым ме­рейі үстем болатынын ұмытпаған абзал.

Ұлытау ауданы бойынша

мемлекеттік кірістер басқармасы басшысы Ж. Жұманбаев